Bác Ba Phi là nhân vật dân gian được nhà văn Anh Động viết thành tiểu thuyết, nổi bật trong những câu chuyện về cuộc sống thường ngày với các tình huống cường điệu như: rắn tát cá hay leo cây ớt té gãy chân. Những câu chuyện của ông được trình bày tự nhiên, khiến người nghe bất ngờ và bật cười. Bác Ba Phi là nhân vật cận đại nhất trong kho tàng truyện trạng (nói dóc) của văn học Việt Nam.
Tiểu sử Bác Ba Phi
Nhân vật nguyên mẫu của Bác Ba Phi là nghệ nhân Nguyễn Long Phi (1884-1964), một nông dân tại huyện Đầm Dơi, Cà Mau, nổi tiếng với khả năng kể chuyện phong phú. Sinh ra trong gia đình nghèo ở Đồng Tháp, ông phải đi cày thuê từ nhỏ để nuôi 8 người em. Sau khi mẹ qua đời, ông trở thành lao động chính trong gia đình.
Khi 18 tuổi, ông bị Pháp bắt làm phu và sau đó là lính Lê Dương, nhưng đã trốn về Thái Lan và sống trong rừng U Minh. Ông làm tá điền cho Hương quản Tế, sau ba năm làm việc, ông cưới được cô con gái Ba Lữ, từ đó được gọi là Ba Phi. Vợ ông đã cưới thêm vợ hai, sinh một con trai tên Nguyễn Tứ Hải, nhân vật trong các câu chuyện của Bác Ba Phi.
Sau khi cưới thêm vợ ba là người Khmer, ông sinh hai con gái. Bác Ba Phi qua đời tại rừng U Minh Hạ, được chôn cất giữa hai ngôi mộ của các bà vợ. Hiện khu nhà và mộ của ông đang được đề xuất xây dựng thành tuyến du lịch văn hóa tại Cà Mau.
Những đóng góp văn hóa
Bác Ba Phi là hậu duệ của những người khai mở đất rừng U Minh, và cuộc đời ông, đặc biệt là thời trẻ, gắn liền với quá trình khai phá vùng đất này. Với tinh thần lạc quan và yêu đời, ông đã tạo ra những câu chuyện sống động, mang lại tiếng cười cho người nghe, đồng thời phản ánh tính cách đặc trưng của người Nam Bộ và tình yêu thiên nhiên.
Cho đến khi qua đời, không có văn bản chính thức nào ghi chép lại các câu chuyện của ông, tất cả đều được truyền miệng. Những câu chuyện này có cấu trúc văn học rõ ràng, với mở đề, thắt nút và kết thúc, giống như tiểu thuyết chương hồi rút gọn. Tuy nhiên, do tính chất truyền miệng, nhiều câu chuyện đã bị “biên tập” hoặc “hiệu chỉnh”, và một số còn được sáng tác bởi người khác nhưng vẫn mang danh Bác Ba Phi.
Chuyện kể Bác Ba Phi là một nét sinh hoạt dân gian độc đáo, không chỉ đơn thuần là chuyện nói dóc mà còn có cấu trúc rõ ràng với mở đầu và kết thúc bất ngờ. Nội dung của các câu chuyện mộc mạc, hấp dẫn và sáng tạo, phản ánh cuộc sống của người dân vùng rừng U Minh.
Người Cà Mau và Nam Bộ đều biết rằng những câu chuyện của Bác Ba Phi bắt nguồn từ thực tế cuộc sống, kể về những khó khăn và sản vật phong phú của vùng đất này. Qua lăng kính của Bác Ba Phi, những câu chuyện này trở nên phóng đại và hài hước, nhưng vẫn chứa đựng sự chân thành và phóng khoáng của người Nam Bộ. Các mẩu chuyện như “Tàu rùa”, “câu ếch”, hay “rắn tát cá” đều có cơ sở từ cuộc sống thực, giúp người nghe cảm nhận được sự giàu có của quê hương.
Truyện ngắn dí dỏm của Bác Ba Phi
Bắt cá Kèo
Bác Ba đang cùng với mấy đứa cháu lối xóm ngồi chuyện trò từ trưa đến giờ dưới gọc bụi tre tàu trước nhà. Gió chướng thổi xào xạc cành lá. Ngồi thấy bác Ba có vẻ mỏi mệt, không muốn kể chuyện thêm nữa nên thằng Truyền cắc cớ, kiếm chuyện hỏi thêm.
– Hồi xưa bác cũng đi bắt cá kèo nữa hả bác Ba?
– Ừ! Cá kèo tạo bắt dữ lắm. Có hôm lấy ghe mà chở.
Bác Ba trả lời.
– Thiệt vậy hả bác? Ủa mà hồi đó bác bắt cá kèo ở đâu vậy?
Thằng Truyền lại hỏi, vẻ mặt coi bộ nghi ngờ, khó hiểu. Mấy đứa trẻ khác thì mở trừng mắt nhìn theo mấy ngón tay đang múa may như phù phép của bác.
– Nê, coi tao bắt đây!
Bác Ba đứng dậy trở một ngón tay xuống đất.
– Tụi bây nên nhớ vùng biển Đá Bạc của mình hồi đó vô cho tới tận con kinh Lung Trầm này. Cá kèo lội đặc như bánh canh trong nồi. Nhưng ngày xưa mà, đâu có phương tiện gì nhiều để bắt cá kèo như bây giờ. Chủ yếu là bắt bằng tay thôi. Cũng không phải ai cũng bắt bằng tay giỏi như tao,
Tụi bây coi đây.
Bác Ba xòe hai bàn tay giơ lên.
– Đơn giản như vầy chớ mỗi lần tạo thò tay xuống sông rồi giở tay lên là bắt được mười con, mỗi kẽ tay một con, nằm im không giẫy gì được. Cá kéo coi nó trơn lùi vậy chớ không có con nào lọt ra khỏi tay tao được đâu.
Mấy đứa nhỏ ngồi nghe chợt thấm ý, bật cười, cái đầu tụi nó gục gặc. Chỉ
riêng thằng Truyền không nói, cũng không cười. Nó ngồi yên, chỉ đưa hai bàn tay ra trước mặt, cái miệng nó lép nhép nói gì như đếm thầm. Vụt một cái nó đứng dậy bước tới, nắm tay áo bác Ba Phi lại, nói:
– Bác mới vừa nói mỗi kẽ tay bác bắt một con, hai bàn tay có tám kể tất cả, vậy làm sao bác bắt được mười con một lần?
Thằng nhỏ bất ngờ hỏi “trẹo cẳng ngỗng”, bác Ba đờ người một lúc rồi đưa tay vỗ vỗ xuống đầu nó như thể nựng nịu. Bắc xuống giọng:
– Đúng thế. Thằng Truyền hỏi đúng. Thông thường làm gì bắt được một lúc mười con cá kèo như vậy. Nhưng vì tay tao bắt cá dính quá, nên có số cá kéo nịnh lội tới lội lui, chực sẵn bên ngoài, chờ tao thì bàn tay xuống mỗi lần như vậy, là chúng nó nhào vô hai con một lượt để “dính kẻ. Nhờ vậy mà mỗi lần tao giơ tay lên thì được đến mười con
Cọp xay lúa
Đêm hôm đó, lúc tôi đang xay lúa, bỗng nghe hơi cọp, liền biết “ông thầy” đang rình bên ngoài. Nhờ biết trước, tôi vừa xay lúa vừa thủ thế.
Quả nhiên, trong chớp mắt cọp nhào vô chụp tôi. Tôi liền né sang bên. Cọp lỡ đà vướng hai chân trước vào giằng xay. Thế là nó sa đà theo vòng quay của cái cối đang quay.
Thấy vậy, tôi hối “bả” xúc lúa đổ vào cối. Đợi cho tới lúc cọp xay hết 20 giạ lúa, tôi liền hét lên một tiếng thật to:
“Cop”!
Nó hoảng quá, đâm đầu chạy tuốt ra rừng.
Từ đó về sau cọp “bỏ tật” bắt người ăn thịt.
Đọc thêm: Lễ hội Cà Mau, văn hóa truyền thống Đất Mũi
Kết lại
Bác Ba Phi không chỉ là một nhân vật văn hóa đặc sắc mà còn là biểu tượng của tinh thần lạc quan, yêu đời và khát vọng khai phá của người dân Nam Bộ. Những câu chuyện của ông, với sự hài hước và trí tưởng tượng phong phú, đã tạo nên một bức tranh sống động về cuộc sống và thiên nhiên vùng rừng U Minh. Dù trải qua nhiều khó khăn và thử thách, Bác Ba Phi vẫn giữ vững niềm tin vào cuộc sống, truyền tải những giá trị văn hóa sâu sắc cho các thế hệ sau.
Di sản văn hóa mà Bác Ba Phi để lại không chỉ là những câu chuyện đầy tiếng cười, mà còn là sự kết nối giữa con người với thiên nhiên và với nhau. Những câu chuyện ấy mãi mãi sống trong lòng người dân Cà Mau và trở thành phần không thể thiếu trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam. Nhờ Bác Ba Phi, chúng ta không chỉ thấy được vẻ đẹp của cuộc sống mà còn cảm nhận được tình yêu thương và lòng tự hào về quê hương của những người sống trên mảnh đất này.
